Έρασμος

I

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Ο ιερομάρτυς. Καταγόταν από την Αντιόχεια της Συρίας. Τον συνέλαβαν μετά από διαταγή του Μαξιμιανού (286-305) στην Αχρίδα. Αργότερα, αφού ελευθερώθηκε, πέθανε στη Χερμελία της Αχρίδας. Η μνήμη του τιμάται στις 2 Ιουνίου.

2. Ο όσιος. Ήταν ασκητής. Η μνήμη του τιμάται στις 18 Ιουνίου.

II

(Desiderius Erasmus Roterdamus ή Roterodamus, Ρότερνταμ 1466; – Βασιλεία 1536). Ολλανδός φιλόλογος και θεολόγος. Ήταν ο σπουδαιότερος λόγιος της εποχής της Μεταρρύθμισης, κύριος εκπρόσωπος του χριστιανικού ουμανισμού και του θεολογικού ορθολογισμού. Ταπεινής καταγωγής, έμεινε ορφανός και έζησε (1463-96) ως μοναχός σε μονές της Γούδας και του Καμπρέ στην Ολλανδία· εκεί ήρθε σε επαφή με τον ιταλικό ουμανισμό, του οποίου τα κριτήρια και τις μεθόδους μετέφερε αργότερα στις γερμανικές χώρες, τα προσάρμοσε δε και τα αναθεώρησε κατά τέτοιον τρόπο, ώστε έγινε ο πραγματικός πρωτεργάτης της πολιτιστικής αναγέννησης στις χώρες αυτές. Αφού απέβαλε το μοναχικό σχήμα, σπούδασε αρχαία ελληνική φιλολογία και σχολαστική φιλοσοφία στο Παρίσι.

Στην πραγματικότητα, ο Έ. δεν ήταν μόνο ένας φιλόλογος. Ο ουμανισμός του ήταν διαποτισμένος και από ένα ζωηρό θρησκευτικό αίσθημα, που είχε βέβαια τη σφραγίδα του πλατωνισμού του Φιτσίνο, αλλά παρουσίαζε επίσης –ως εντελώς προσωπικό του χαρακτηριστικό γνώρισμα– μια συνεχή αναφορά στο παράδειγμα και στη διδασκαλία του Χριστού και μια μεγάλη ελευθερία πνεύματος απέναντι σε κάθε θρησκευτικό δόγμα, μαζί με μια σταθερή και αισιόδοξη εμπιστοσύνη στο λογικό.

Τα χαρακτηριστικά αυτά ήταν φανερά ήδη στο πρώτο του σημαντικό έργο, το Εγχειρίδιο του χριστιανού στρατιώτη (1502), στο οποίο η πολεμική κατά της βαρβαρότητας της μεσαιωνικής θεολογίας εμπνεόταν από τις ουσιαστικές θέσεις του ουμανισμού, όμως η ουμανιστική καλλιέργεια συμβάδιζε με μια αληθινή λαχτάρα για ανανέωση. Μόνο έτσι η ουμανιστική καλλιέργεια παύει να είναι απλή και αδιάφορη μέθοδος και γίνεται όργανο ατομικής αναμόρφωσης, η οποία πραγματοποιείται με την άσκηση της πνευματικής δραστηριότητας.

Η φήμη που πολύ γρήγορα απέκτησε ο Έ. στους κύκλους των ουμανιστών του Βορρά τον έφερε στην Ιταλία, στο Τορίνο (όπου αναγορεύτηκε διδάκτορας), στην Μπολόνια, στη Ρώμη – παντού έβρισκε θερμή κατανόηση. Φεύγοντας από την Ιταλία (1509) ο Έ. πήγε στην Αγγλία και έγραψε εκεί το γνωστότερο έργο του (Μωρίας Εγκώμιον). Ο ανικανοποίητος πόθος για αναμόρφωση της κοινωνίας εκφράζεται με ζωηρή σάτιρα, που το θέμα του εγκωμίου της μωρίας την κάνει ιδιαίτερα ζωηρή και πνευματώδη. Το Μωρίας Εγκώμιον είναι ένας αυτοσχέδιος ύμνος στην αδάμαστη ζωτικότητα του κόσμου. Με αυτόν όμως τον ύμνο, ο Έ. βρήκε τον τρόπο να κάνει ανελέητη κριτική της διαφθοράς που διέπει την πολιτική και θρησκευτική κοινωνία, της θεολογικής αμάθειας και στενοκεφαλιάς. Στο ζήτημα αυτό ο Έ. προηγήθηκε –από πολλές απόψεις– του Λουθήρου και εξέφρασε εμπρηστικές απόψεις που εξερράγησαν με τη Μεταρρύθμιση και οι οποίες του έφεραν πολλή θλίψη στο υπόλοιπο της ζωής του.

Από το 1514 ο Έ. βρισκόταν στη Βασιλεία, όπου ασχολήθηκε με την έκδοση κριτικών κειμένων των Πατέρων της Εκκλησίας (Ιερώνυμος, Αμβρόσιος, Αυγουστίνος) και της Καινής Διαθήκης. Η εργασία του, από τη μία ικανοποιούσε την επιθυμία του να κάνει γνωστούς τους boni auctores –τους καλούς συγγραφείς– αντί των άξεστων μεσαιωνικών και σύγχρονών του θεολόγων, από την άλλη έδωσε το παράδειγμα επιστροφής στις χριστιανικές πηγές που έχουν περάσει από κριτικό έλεγχο. Ήταν και αυτό μια στάση που υιοθέτησε η Μεταρρύθμιση.

Ο Έ. βρισκόταν ακόμα στη Βασιλεία, όταν παρουσιάστηκαν οι πρώτες εκδηλώσεις της διαίρεσης της Δυτ. Καθολικής Εκκλησίας. Μπροστά στα γεγονότα που έμοιαζαν να προχωρούν πάρα πολύ γρήγορα, ο Έ. που –έστω και ασυνείδητα– υπήρξε ο πιο γνήσιος εμπνευστής τους κατελήφθη από ανησυχία και δισταγμούς, ενώ στη γενική αναταραχή, το όνομά του συνδέθηκε με το όνομα του Λουθήρου· και ο ίδιος ο Λούθηρος τον επικαλέστηκε, χαιρετίζοντάς τον ως απαραίτητο υποστηρικτή του κινήματος (1519).

Όταν η διαμάχη μεταξύ των παρατάξεων κατέληξε στη βία, ο Έ., που ίσως είχε φανταστεί ότι θα μπορούσε εύκολα να παίξει τον ρόλο του μεσολαβητή και ο οποίος εξάλλου δεν κατόρθωνε να κρύβει την αντιπάθεια που πολλές φορές ένιωθε για τη μία ή την άλλη παράταξη, κατέληξε να γίνει ύποπτος και να δυσαρεστήσει και τις δύο αντίπαλες μερίδες.

Μπροστά όμως στο ξέσπασμα των παθών, στη διαίρεση των χριστιανών, στην εξέγερση των χωρικών που έφερε μαζί της η μεταρρυθμισμένη θρησκεία, ο Έ. αποσύρθηκε φοβισμένος, γιατί έβλεπε να απειλούνται τα πολιτικά εκείνα ιδανικά του ανθρωπισμού και της ανεξιθρησκίας (με τα οποία είχε τραφεί) και να καταδιώκονται από τον Λούθηρο και τα γράμματα με τα οποία ο Έ. τόσο είχε ασχοληθεί. Εγκατέλειψε, λοιπόν, τη Μεταρρύθμιση, χωρίς ωστόσο η αποστασία του αυτή να κάνει το στρατόπεδο των καθολικών να ξεχάσει ότι εκείνος είχε –τόσο αποτελεσματικά μάλιστα– διαδώσει τους σπόρους της επανάστασης. Η πολεμική του, πρώτα εναντίον του Ούλριχ φον Χούτεν και ύστερα εναντίον του ίδιου του Λουθήρου, σχετικά με την ελευθερία της βούλησης (1524), επιβεβαίωσε την ολοκληρωτική του αποχώρηση από τους προτεστάντες. Στην πολεμική αυτή ο Έ. υποστήριζε την ελευθερία του ανθρώπου, η οποία ωστόσο έρχεται σε αντίθεση με την αντίληψη για το προκαθορισμένο από τον Θεό. Τα δύο αντίπαλα μέρη δεν κατόρθωσαν να συνεννοηθούν ούτε και στα ζητήματα στα οποία ξεκινούσαν από κοινή βάση. Αυτή ήταν η απογοητευτική κατάληξη μιας διαμάχης που πήρε θεολογική μορφή, για να υπογραμμίσει το ανέφικτο του ουμανιστικού ονείρου να αντικατασταθεί η θεολογία με ένα δόγμα για τον άνθρωπο, που θα ήταν θεμελιωμένο στην έννοια της ελευθερίας. Το 1533 ο Έ. έγραψε την πραγματεία του Φιλική συμφωνία τηςΕκκλησίας, ακριβώς γιατί θεωρούσε απαραίτητο να αποκατασταθεί η ενότητα της Εκκλησίας.

Ο Έ., ο οποίος αγαπούσε εξαιρετικά την αρχαία ελληνική φιλολογία, ασχολήθηκε με ειδικές σχετικές μελέτες και με το έργο του Διάλογος περί της ορθής προφοράς της λατινικής και ελληνικής γλώσσας (1528) υποστήριξε το σύστημα προφοράς της αρχαίας ελληνικής που επικράτησε στην Ευρώπη, το γνωστό ως ερασμιακή προφορά.

ερασμιακή προφορά. Ονομάζεται έτσι η προφορά που εισήγαγε το 1528 ο Έ. στην ανάγνωση της αρχαίας ελληνικής. Ξεκινώντας από τη σκέψη ότι οι αρχαίοι Έλληνες δεν ήταν δυνατόν να έχουν πολλά σημεία (γράμματα) για τον ίδιο φθόγγο (π.χ. ε, αι, για τον φθόγγο e· o, ω για τον φθόγγο ο· η, ι, υ, η, ει, οι, υι για τον φθόγγο i), υποστήριζε ότι καθένα από τα ψηφία αυτά είχε δική του φωνητική αξία: οι δίφθογγοι δηλαδή προφέρονταν αναλυμένες (έι, άι, όι, ύι κλπ.), το ω ως ο μακρό, το η ως ε μακρό, το υ ως ου. Την άποψη αυτή επιβεβαιώνει και ο τρόπος μεταγραφής αρχαίων ελληνικών λέξεων στα λατινικά (π.χ. ecclesia και όχι ecclisia, ethice και όχι ithici). Παρατήρησε επίσης ότι τα σύμφωνα β, γ, δ, θ, φ πρέπει να προφέρονται με δασύ πνεύμα ως b, g, d, t, ότι τα διπλά σύμφωνα πρέπει πραγματικά να προφέρονται ως διπλά και ότι οι διάφοροι τόνοι αλλοιώνουν την αξία των φωνηέντων.

Η θεωρία αυτή του Έ., την οποία εξέθεσε με το σύγγραμμά του Διάλογος περί της ορθής προφοράς της λατινικής και ελληνικήςγλώσσας, προκάλεσε μεγάλη εντύπωση στους συγχρόνους του και σιγά-σιγά η ερασμιακή προφορά επικράτησε σε ολόκληρη την Ευρώπη· για πολύ καιρό όμως αρκετοί φιλόλογοι δίδασκαν την παραδοσιακή προφορά που είχαν διαδώσει οι βυζαντινοί λόγιοι στη Δύση – ιδιαίτερα ο Βαυαρός Ρόιχλιν, γι’ αυτό και οι οπαδοί της προφοράς αυτής ονομάστηκαν ροϊχλινικοίιωτακισταί (πρόφεραν το η ως ι) σε αντίθεση με τους ερασμιακούς (που λέγονταν και ητακισταί, γιατί πρόφεραν το η ως ε μακρό).

Η άποψη αυτή του Έ. προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις των Ελλήνων λογίων και επιστημόνων. Ιδιαίτερα την πολέμησε ο Κλέων Ραγκαβής. Ο Γεώργιος Χατζιδάκις υποστήριξε ότι είναι πρόληψη να πιστεύεται ότι η νεοελληνική προφορά είναι η ίδια, χωρίς μεταβολές, με την προφορά των αρχαίων Ελλήνων και ότι το να δεχόμαστε την αλλοίωση της προφοράς δεν σημαίνει ότι δεχόμαστε και την αλλοίωση της εθνολογικής συνέχειας του ελληνικού λαού. Αντίθετα, η επιστημονική έρευνα απέδειξε ότι με το πέρασμα των αιώνων σημειώθηκαν αναγκαστικά πολλές μεταβολές στην προφορά των φθόγγων της ελληνικής γλώσσας. Σήμερα, όλοι οι ξένοι ελληνιστές χρησιμοποιούν την ερασμιακή προφορά.

Η τελευταία σελίδα από το έργο του Έρασμου «Μωρίας Εγκώμιον» .

Ένα αυτογελοιογραφικό σκίτσο του Έρασμου. Το σκίτσο αυτό θεωρείται ιδιαίτερα χαρακτηριστικό της αδρής φυσιογνωμίας του μεγάλου Ολλανδού ουμανιστή.

Ένα πορτραίτο του Έρασμου, έργο του Χανς Χολμπάιν του Νεότερου (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι).